Kodeks cywilny wprost określa komu i w jakich sytuacjach przysługuje roszczenie o zachowek. Osobami takimi, zgodnie z art. 991 §1 k.c. są zatem:

- zstępni,

- małżonek,

- rodzice spadkodawcy

o ile w konkretnym stanie faktycznym wchodziliby do kręgu spadkobierców dziedziczących z ustawy. Przysługuje im wówczas roszczenie o 1/2 wartości udziału spadkowego, który by im przypadł w przypadku dziedziczenia ustawowego, a jeżeli uprawniony jest stale niezdolny do pracy, albo zstępny uprawniony jest małoletni, wówczas przysługuje im roszczenie o 2/3 wartości udziału spadkowego. Oczywiście najczęstsze sytuacje, w których mamy do czynienia z roszczeniem o zachowek dotyczą rozrządzenia majątkiem spadkowym w drodze testamentu, kiedy to niejednokrotnie do spadku zostają powołane osoby spoza kręgu spadkobierców ustawowych.

Jednakże należy mieć na uwadze, że również w przypadku dziedziczenia ustawowego stosowne roszczenie przysługuje osobom uprawnionym, które otrzymały mniej niż należny im zachowek, lub też w spadku nie pozostało nic, co mogłoby zaspokoić ich roszczenia. Jeżeli zatem spadkodawca jeszcze za życia rozdysponował majątkiem spadkowym lub jego częścią, w drodze darowizny zaliczanej na poczet zachowku, osobom uprawnionym w takiej sytuacji również przysługiwać będzie roszczenie o zachowek, na co często nie zwraca się uwagi w praktyce. Potwierdził to Sąd Najwyższy między innymi w wyroku z dnia 13 lutego 2004 roku, sygn. akt II CK 444/2002, stwierdzając: „Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.

Przykład: po zmarłej matce, która nie pozostawiła testamentu dziedziczą jej dzieci – córka i syn. W chwili śmierci spadkodawczyni była wdową. Rok przed śmiercią dokonała ona darowizny nieruchomości zabudowanej domem jednorodzinnym na rzecz syna, w związku z czym w majątku spadkowym nie pozostało już nic. Córka nie otrzymała od matki żadnej darowizny. W takiej sytuacji córce przysługiwać będzie wobnec brata roszczenie o zachowek.